U prenatalnoj dijagnostici trizomije su veoma čest pojam, ali da li ti je neko objasnio šta one tačno predstavljaju? Koji genetski sindromi spadaju u trizomije, koji su najčešći, da li mogu da se liječe i kako se otkrivaju? Objasnili smo u nastavku.
Šta su trizomije?
Trizomija predstavlja takvu genetsku abnormalnost gdje se javlja dodatna kopija nekog od hromozoma, odnosno neki od hromozoma se javlja u tri primjerka umjesto u dva.
Sad malo detaljnije…
Možda se sjećaš časa biologije kada se govorilo o razvoju ploda u maminom stomaku, nasljeđivanju gena od mame i tate i hromozomima, koji nose te gene.
Hromozomi su makromolekule koje se nalaze unutar naših ćelija i uočavaju se već u trenutku diobe. Oni su nosioci DNK, odnosno naših gena. Ove makromolekule su tipičnog izgleda slova X. Po pravilu svako od nas ima 46 hromozoma, odnosno 23 para. Pola smo naslijedili od mame, a pola od tate. Od toga su 22 para autozomni hromozomi, dok jedan par predstavlja polne hromozome, koji mogu da se pojave u obliku X – ženski ili Y – muški, odnosno u kombinaciji XX i XY.
Kod hromozoma je najvažnije njihovo brojčano stanje. Kao što smo napomenuli, svako od nas treba da ih ima 46 ili 23 para. Nekada se pri diobi ćelija može desiti slučajna greška i neki od hromozoma se pojavi u tri primjerka. Ta pojava se naziva trizomija.
U zavisnosti od toga koji hromozom se umnožio više nego što je trebalo, ova pojava može dovesti do poteškoća u rastu i razvoju ploda, koji se mogu manifestovati kroz različite zdravstvene probleme i karakteristična fizička obilježja. Veći dio trizomija utiče na dužinu i kvalitet života, dok neke uopšte nisu kompatibilne sa životom, odnosno dovode do prekida trudnoće.
Koje trizomije su najčešće?
Najčešće trizomije koje se susreću kod čovjeka su trizomija 21 – Down sindrom, trizomija 18 – Edwards sindrom i trizomija 13 – Patau sindrom.
Generalno, trizomija koja se najčešće javlja pri razvoju fetusa je trizomija 16, ali u najvećem broju slučajeva se ovakve trudnoće spontano završavaju vrlo rano, prije nego što su uopšte utvrđene.
Down sindrom
Downov sindrom je genetski sindrom koji nastaje usljed trizomije 21, odnosno pojave dodatne kopije 21. hromozoma. Ovaj genetski sindrom predstavlja najčešći oblik hromozomskog poremećaja kod ljudi – javlja se u čak jednoj od 500 trudnoća, od čega se jedna trećina završi spontanim pobačajem. Prema tome se procjenjuje da je jedno od oko 830 novorođenčadi rođeno sa ovim sindromom.
Sva djeca koja se rode sa Down sindromom imaju određena fizička i mentalna obilježja koja su im zajednička, a mogu da variraju u intenzitetu svog ispoljavanja. U fizička obilježja koja su karakteristična za trizomiju 21 spadaju koso postavljene oči, mali obim glave, kratak vrat, mali nos i usta, širok jezik koji viri iz usne duplje, male i slabo formirane uši, široke šake, kratki prsti i duboka brazda na dlanovima, mala stopala, slab mišićni tonus i opušteni ligamenti. Više od polovine osoba pogođenih trizomijom 21 ima urođenu srčanu manu, abnormalnosti probavnog trakta, oštećenja sluha i vida i prilično slab imunitet.
Pored toga, kod osoba sa Down sindromom je uglavnom prisutna i blaga mentalna zaostalost te im je potrebna posebna podrška i njega prilikom odrastanja i života. U zavisnosti od stepena intenziteta svih karakteristika ovog sindroma, mnoga djeca uspiju da pohađaju redovnu školu, druže se, kasnije obavljaju neke lakše poslove i dožive starost od preko 50 godina.
Edwards sindrom
Edwards sindrom, odnosno trizomija 18 je druga najčešća abnormalnost u broju hromozoma, a javlja se kod 1 od 6000 novorođenčadi, od kojih 80% čine djevojčice. U približno 65% slučajeva se trudnoća u kojoj je ustanovljena trizomija 18 završi spontanim pobačajem. Tek polovina rođenih beba sa ovim sindromom preživljava prva dva mjeseca života, samo 5-10% njih dočeka prvi rođendan, a jedva 1% doživi 10. godinu.
Djeca rođena sa Edwardsovim sindromom takođe imaju određene fizičke karakteristike. Većina djece se rađa sa malom tjelesnom masom, malom glavom, nisko usađenim i deformisanim ušima, spuštenim kapcima, malim ustima i donjom vilicom. Ovakva djeca mogu da se rode i sa rascjepom nepca ili usne. Šake su često stisnute, a prsti dugi i nerazvijeni. Česta je i pojava deformiteta stopala, sa spojenim i isprepletenim nožnim prstima.
Djeca sa Edwardsovim sindromom često imaju probleme sa srcem, plućima, bubrezima, dijafragmom i krvnim sudovima. Česte su pojave i malformacija na genitalnim organima. Ovakvu djecu takođe karakteriše mentalna zaostalost i usporen motorički razvoj.
Patau sindrom
Genetski sindrom koji nastaje kao rezultat trizomije hromozoma 13 se naziva Patau sindrom. Ovaj sindrom se smatra za uzrok velikog broja spondanih pobačaja, a jedna od 10 hiljada živorođenih beba ima razvijen ovaj sindrom.
Za Patau sindrom se vežu sljedeće karakteristike: malformacija prednjeg mozga, malformacija srednje linije lica (npr. defekti skalpa, kožni sinusi, rascjep usne i nepca, nepravilno formiran nos) i poremećaj u razvoju očiju, višak prstiju (polidaktilija) i mala porođajna težina i dužina. Kao posljedica malformacije prednjeg dijela velikog mozga javlja se teška mentalna zaostalost.
Takođe, prisutne su komplikacije sa unutrašnjim organima, kao što su poteškoće sa disanjem, upale pluća, povišen krvni pritisak (hipertenzija), problemi sa hranjenjem i probavom, kao i malformacije genitalnih organa.
Ovo su tri najčešća genetska sindroma uzrokovana trizomijama autozomnih hromozoma. Takođe, moguće su pojave genetskih sindroma uzrokovanih trizomijama polnih hromozoma, od kojih su neki vezani samo za djevojčice, dok se drugi odnose samo na dječake. U pitanju su sljedeći sindromi:
- Trizomija XXY – Klinefelterov sindrom
Ovaj sindrom pogađa samo dječake, a javlja se kod 1 od hiljadu novorođenih dječaka. U slučaju pojave ove trizomije se kod dječaka u pubertetu javljaju ženske polne karakteristike (uska ramena, široki kukovi, nježan glas, ženski tip maljavosti, dugi ekstremiteti). Testisi su slabije razvijeni, a često se dijagnostikuje i sterilitet. Prisutna je poteškoća u učenju, uprkos normalnoj inteligenciji, kao i odgođen jezički i motorni razvoj. - Trizomija XYY – Jakobsonov sindrom
Jakobsonov sindrom se javlja kod 1 od 100.000 novorođenčadi, uz dvostruko veće šanse da se javi kod djevojčica, u odnosu na dječake. Petina djece rođene sa ovim sindromom ne doživi drugu godinu života, a brojni su slučajevi ljudi koji imaju ovaj sindrom a da toga uopšte nisu svjesni. Fizičke karakteristike koje se vežu za ovaj sindrom su: male uši, široko postavljene oči i spušteni kapci, mala donja vilica, tanka gornja usna, smanjena maljavost lica kod muškaraca, slab mišićni tonus, nizak nivo testosterona, te iznadprosječan rast. Često su prisutni poremećaj pažnje i teškoće sa učenjem. Osim toga, prsutni su problemi sa krvarenjem, srcem i bubrezima, te oslabljen imuni sistem, neplodnost i problemi sa govorom. - Trizomija XXX (trizomija X hromozoma)
Trizomija hromozoma X je sindrom koji se javlja samo kod ženske populacije, i to kod 1 od 1000 novorođenih djevojčica. Većina djevojčica uopšte ne pokazuje simptome. Smatra se da je ovaj sindrom dijagnostikovan u tek 10% slučajeva. Djevojčice rođene sa ovim sindromom karakteriše glava manja od prosjeka, natprosječna visina, slab mišićni tonus, srčani i bubrežni problemi. Primjećuje se kašnjenje u razvoju i govoru, poremećaji pažnje, te različiti stepeni autizma.
Zašto se javljaju trizomije i da li su nasljedne?
Kao što smo već napomenuli, trizomije se javljaju kao rezultat slučajne greške nastale u procesu diobe ćelija. Postoje određeni faktori koji mogu da znače povećan rizik od pojave neke od trizomija. Jedan od tih faktora jeste i pozitivna porodična anamneza, odnosno istorija sličnih sindroma u porodici. Ipak, veoma je mali procenat trizomija za koje se smatra da su naslijeđene od roditelja.
Starost majke, ali i oca su takođe faktor rizika, kao i nastanak trudnoće medicinski potpomognutim metodama.
Svi ovi faktori ne znače da zdravi, mladi parovi ne mogu da dobiju bebu koja ima neki od genetskih sindroma, jer slučajne greške koje nastaju prilikom „kopiranja“ materijala ne biraju svoju žrtvu.
Da li trizomije mogu da se liječe?
Nažalost, trizomije nisu bolesti koje mogu da se liječe. Međutim, moguće je poduzeti određene aktivnosti kako bi se uticalo na poboljšanje zdravstvenog stanja i kvaliteta života bebe rođene sa nekim sindromom. Te aktivnosti uključuju različite hirurške zahvate i terapije za olakšavanje tegoba uzokovanih trizomijom.
Kako se otkrivaju trizomije?
Budući da genetske sindrome uzrokovane trizomijama nije moguće liječiti, a poboljšanje kvaliteta života je donekle moguće, lako je zaključiti da su roditelji djece sa trizomijama u velikoj prednosti ukoliko informaciju o postojanju ovih stanja dobiju na vrijeme – prije nego što se beba uopšte rodi. Zato se trudnica upućuje na dalje analize čim se pojavi neka sumnja za postojanje neke nepravilnosti u razvoju ploda.
Određene karakteristike ovih sindroma su često uočljive na ultrazvučnim pregledima i to je osnovni alarm za dalje pretrage. Pored ultrazvučnog nalaza, postoji još alarmirajućih faktora koji ukazuju na mogućnost postojanja trizomija, a to su sljedeći:
• Starost majke preko 35 godina i/ili oca preko 45
• Loš nalaz double i/ili triple testa
• Kada je trudnoća nastala medicinski potpomognutom metodom
• Ako u porodici postoji istorija genetskih abnormalnosti
• U slučajevima kada je prethodna trudnoća bila združena sa genetskim anomalijama ploda
• Ukoliko je trudnica prethodno imala spontani pobačaj
Ukoliko se pri uočavanju nekog od ovih alarmirajućih faktora odreaguje na vrijeme i roditelji rano u trudnoći dobiju informaciju o postojanju trizomije, to im daje dovoljno vremena da obrade informacije i pripreme se na cjelokupnu situaciju koju jedna takva dijagnoza nosi. To podrazumijeva prikupljanje informacija o potrebnim daljim dijagnostičkim procedurama, kao i mogućim zahvatima i načinima brige o djetetu sa posebnim potrebama. Složićete se da ovakve situacije zahtjevaju zaista veliku pripremu – i mentalnu, ali i logističku i finansijsku.
Postoji više načina otkrivanja trizomija, ali najsigurniji i najprecizniji jeste neinvazivni prenatalni test koji bebinu DNK analizira iz jednog uzorka krvi majke. Jedan od takvih je i VeritasTest myPrenatal, koji postojanje genetskih sindroma kao što je Down otkriva uz sigurnost od >99.9%. Ova velika sigurnost je moguća iz nekoliko razloga:
- uzorci se šalju u vlastitu, potpuno sigurnu Veritas laboratoriju
- kompanija Veritas za analizu uzoraka koristi najsavremeniju platformu za sekvencioniranje DNK – illumina platformu
- nalaze interpretiraju stručnjaci iz oblasti genetike čija su znanja i iskustva na svjetskom nivou
Šta je još važno kada su u pitanju trizomije?
S obzirom na to da su trizomije u najvećem broju slučajeva rezultat slučajne greške i da se ne mogu liječiti, važno je raditi na njihovom ranom otkrivanju kako bi se budući roditelji pripemili na mogućnost da se trudnoća sa trizomijom ploda desi i njima. Kako bismo postigli što veći procenat rano otkrivenih trizomija potrebno je raditi na svijesti uopšte o njihovom postojanju, ali i o važnosti ranog otkrivanja. Upravo zato se mjesec mart obilježava kao Mjesec svijesti o trizomijama, ali i da se slave životi hrabrih roditelja i njihovih mališana koji vode ove, nimalo jednostavne, bitke. Ukoliko je ovaj tekst barem malom broju budućih roditelja ukazao na važnost prenatalne dijagnostike, uradio je dobar dio posla.
